Βόλος: Ξενάγηση σε «Κάστρο – Παλαιά»

Ένα ζωντανό Μουσείο, ανοικτό στην Εκπαίδευση και την Έρευνα σε μια γειτονιά του νεότερου Βόλου, στην καρδιά του ιστορικού κέντρου, στα Παλιά – Π. Λιμεναρχείο

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μουσείων, ο Εξωραϊστικός Πολιτιστικός Σύλλογος Π. Λιμεναρχείου – Παλαιών Βόλου, με την επιστημονική τεκμηρίωση και γνώση της αρχαιολόγου Ευαγγελίας Σκαφιδά, πραγματοποιεί ξενάγηση στο “ζωντανό μουσείο” της πόλης του Βόλου, στην συνοικία των Παλαιών και του Παλαιού Λιμεναρχείου.

Η αρχαιολογική και ιστορική διαδρομή

To “Κάστρο – Παλαιά” είναι λόφος ανθρωπογενής, έχει ύψος 12,00 μ. και σώζεται σε έκταση 250 στρεμμάτων, λόγω της αδιάκοπης διαχρονικής κατοίκησής του από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα. Αποτελεί τον ιστορικό πυρήνα της πόλης του Βόλου, ταυτίστηκε από τους ερευνητές με την μυθική Ιωλκό, που σχετίζεται με την μυθολογική παράδοση των Κενταύρων και του Πηλίου, του Ιάσονα, της Μήδειας και της ναυπήγησης της Αργούς, του πρώτου πλοίου στην ανθρώπινη ιστορία με όνομα. Η θέση βρίσκεται στην πιο σημαντική θαλάσσια έξοδο του μεγαλύτερου σιτοβολώνα της Ελλάδας, της θεσσαλικής πεδιάδας. Λόγω της γεωπολιτικής της θέσης συνδέεται με τις πανελλήνιες εκστρατείες, την Αργοναυτική και Τρωική, για τον έλεγχο των εμπορικών θαλάσσιων δρόμων και των μετάλλων, στον Ελλήσποντο, στην Μαύρη θάλασσα και σε όλη τη Μεσόγειο.

Η σκαπάνη των αρχαιολόγων έφερε στο φως την Ιωλκό, οργανωμένο οικισμό της εποχής του Χαλκού (3.000 – 1100 π. Χ.), που θεωρείται ως το βορειότερο διοικητικό και εμπορικό κέντρο του μυκηναϊκού κόσμου (1600 – 1100 π. Χ), με μεγάλο και οργανωμένο νεκροταφείο και με θολωτούς τάφους, με εργαστήρια μεταλλουργών, με αρχείο πινακίδων γραμμικής Β γραφής και με υποδομή ανακτορικών προδιαγραφών, με επαφές με την Μαύρη θάλασσα, την Εύβοια, την Θήβα, την Αίγινα, την Αργολίδα, την Κρήτη, την Κύπρο, τις ακτές της Συρο-Παλαιστίνης, της Ιορδανίας και της αρχαίας Αιγύπτου.

Στην εποχή του Σιδήρου ( 10^ος – 8^ος αιώνας π. Χ.) παραμένει ακμαίος οικισμός και κατά τους αρχαϊκούς (7^ος και 6^ος αι. π. Χ.) και κλασσικούς χρόνους (5^ος και 4^ος αι. π. Χ.) τοποθετείται εδώ η πόλη της αρχαίας Ιωλκού με οργανωμένο νεκροταφείο 1900 στρεμμάτων προς τα βόρεια και δυτικά του λόφου. Στα νομίσματα που έκοψε η πόλις κατά τον 4^ο αι. π. Χ εικονίζεται πλοίο, σημαντικό σύμβολο της χιλιετούς ναυτικής της δύναμης και η πολιούχος θεά Ιωλκία Άρτεμις, της οποίας ο ναός δωρικού ρυθμού αποκαλύφθηκε στη θέση της σύγχρονης εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων. Στις αρχές του 3^ου αι. π. Χ. αποτελεί Δήμο της αρχαίας πόλης Δημητριάδας και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους συμμετέχει στο Κοινό των Μαγνήτων, αποτελεί εκτεταμένο οικισμό με κτίρια, λουτρά, υδραγωγείο, χώρους λατρείας και εξειδικευμένα εργαστήρια.

Κατά τους Υστερο-Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους ο χώρος των Παλαιών τειχίζεται, γίνεται Καστροπολιτεία και γιαυτό ονομάζεται μέχρι και σήμερα Κάστρο. Ο οχυρωματικός περίβολος έχει σχήμα τετράπλευρο με περίμετρο γύρω στο 1 χιλιόμετρο, με πλάτος γύρω στα 2,00μ περίπου, κατά τόπους και 3,00μ και ενισχύεται στα ευθεία τμήματα ανά τακτά διαστήματα με τετράπλευρους πύργους και στις δύο νότιες γωνίες με κυκλικούς.

Διαθέτει τειχισμένη Ακρόπολη (κοντά στη σημερινή εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων), προτείχισμα και τάφρο, τρεις Πύλες που η νότια οδηγούσε στην περιοχή του σημερινού Π. Λιμεναρχείου, όπου υπήρχε το λιμάνι. Στην περιοχή αυτή κατά τον 17^ο αιώνα ιδρύεται η εμπορική ζώνη της πόλης με μαγαζιά, πλατείες με Κρήνες, με παζάρι και Τελωνείο που παραμένουν μέχρι και σήμερα, κόντρα στους καιρούς, στην λήθη και στην με πρόθεση αμάθεια κάποιων…, οι οποίοι θα συνετισθούν, όσον ούπω!

Τα τείχη σώζονταν έως το 1889, οπότε κατεδαφίστηκε μεγάλο τμήμα τους. Σήμερα διατηρούνται η ανατολική, η βόρεια και η δυτική πλευρά σε ύψος έως 7 μ.

Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως τμήματα παλαιοχριστιανικής Βασιλικής με ψηφιδωτά δάπεδα, δύο λουτρά, νεκροταφεία και ποικίλα οικιστικά κατάλοιπα.

Ο οικισμός τειχίστηκε από τον Ιουστινιανό και βρίσκεται στην θέση της αρχαίας Ιωλκού, όπου μετοίκησαν οι κάτοικοι της γειτονικής αρχαίας Δημητριάδας από τον φόβο των επιδρομών κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Στο τέλος των Βυζαντινών χρόνων με την Οθωμανική κατοχή οι κάτοικοι του Κάστρου μετοικούν στο Πήλιο, για να σωθούν. Το τουρκικό Φρούριο του Βόλου επιδιορθώνεται, ρυμοτομείται εκ νέου και κατοικείται μόνο από τουρκικό πληθυσμό. Διαθέτει Τέμενος, ιεροδιδασκαλείο, Διοικητήριο, φυλακές, Πυριτιδαποθήκη και Λουτρό και άλλα σημαντικά κτίρια.

Με την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο Ελληνικό κράτος το 1881 ο Βόλος επεκτείνεται πέραν του Κάστρου προς τα ανατολικά, τα λεγόμενα «Καινούργια». Γίνεται η κατεδάφιση των τειχών, εκτεταμένες αποχωματώσεις της περιοχής, η εκτροπή των χειμάρρων της πόλης, για την κατασκευή του Λιμανιού και του Σιδηροδρομικού Σταθμού. Μνημειακά διαχρονικά σύνολα αναπτύσσονται διάσπαρτα σε όλο το χώρο του Κάστρου και γύρω από αυτόν, όπως και τα διατηρητέα Νεότερα Μνημεία, ο Σιδηροδρομικός Σταθμός με το Μουσείο του, το Πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα με το Μουσείο του, χάνια με τις αποθήκες τους, Καπναποθήκες (σημερινό Μουσείο της πόλης του Βόλου), κεντρική Λαχαναγορά και εμπορικά μαγαζιά παραδοσιακών επαγγελμάτων.

Σήμερα όλη η περιοχή των Παλαιών και του Παλαιού Λιμεναρχείου είναι κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος, αποτελεί τον ιστορικό πυρήνα του Βόλου, προστατεύεται από το Υπουργείο Πολιτισμού που στοχεύει: 1) με τα διάφορα προγράμματα ανάδειξης του χώρου για την εκπαίδευση και 2) με την διεπιστημονική έρευνα που πραγματοποιεί τα τελευταία χρόνια στην περιοχή να ενσωματώσει τον αρχαιολογικό χώρο των Παλαιών στην σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα της πόλης του Βόλου, ώστε να αποτελέσει τον πρώτο και μοναδικό επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο εντός της πόλης.